دلائل شهادت امام رضا (ع)

براي هرانسان خداجويي ممكن است اين سوال به ذهن خطور نمايد كه براستي دلائل شهادت آن حضرت بدست مامون خفاش صفت چه بوده است:

در «عيون أخبار الرِّضا» عليه السّلام از تميم قُرَشي، از پدرش از احمد بن علي انصاري روايت است كه گفت:

من از أبُو الصَّلْت هَرَوي پرسيدم و گفتم:

چگونه مأمون با وجود اكرامش و محبّتش به امام رضا عليه السّلام طيب نفس پيدا كرد تا امام رضا را بكشد، و با وجود آنكه او را وليعهد خود بعد از خود قرار داده بود؟!

ابو الصّلت گفت: مأمون آن حضرت را اكرام و محبّت مي‏نمود چون به فضل او اعتراف داشت، و ولايتعهد را پس از خود براي او نهاد تا به مردم نشان دهد كه:

او طالب دنياست، و منزلت او را در نفوس مردم ساقط كند. و چون در اين تدبير نتيجه‏اي نگرفت، و از امام رضا براي مردم ميلي به سوي دنيا ظاهر نشد، بلكه اين امر موجب زيادتي فضل حضرت نزد مردم و برتري محل و موقعيّت او در نفوسشان گرديد، متكلّمين از علماء و دانشمندان را از شهرها جلب كرد به طمع آنكه يكي از ايشان بالأخره حجَّت و برهان حضرت را در بحث مي‏شكند، و منزلت و مكانت او در نزد علماء ساقط مي‏گردد، و به واسطه علماء موقعيّت امام نيز در نزد عامّه ساقط مي‏شود.

در تمام اين مباحثات و مجادلات هيچ خصم علمي و طرف مقابل صاحب دانشي و فنّي از يهود و نصاري و مجوس و صابئين و بَرَاهَمَه و مُلْحدين و دَهْرِيّين، و نه خصمي از فرق مسلمين مخالفين با او بحث نكرد مگر آنكه حضرت حَجَّت او راقطع نمود، و با برهان و دليل او را ملزم مي‏نمود و مردم مي‏گفتند:

جاسوسان و متصدّيانِ گزارش اخبار، اين خبرها را براي مأمون مي‏بردند، و بدين جهت غيظش زيادتر مي‏شد، و حَسَدش شدت مي‏يافت‏

دليل ديگر بر احتجاج (دليل آوردن) مرد صوفي با مأمون و تصميم مأمون ملعون به قتل امام رضا عليه السّلام‏ است؛كه علامه مجلسي (ره) در «بحارالانوار» در باب اسباب شهادت امام رضا صلوات الله عليه به نقل از«علل الشَّرايع» و «عيون أخبار الرِّضا»، از مكتّب، و ورَّاق، و هَمْداني جميعاً از علي از پدرش از محمد بن سنان روايت مي‏نمايد كه او گفت:

من در محضر مولايم امام رضا عليه السّلام در خراسان بودم، و عادت مأمون اين بود كه روزهاي دوشنبه و پنجشنبه براي مراجعات مردم مي‏نشست، و امام رضا عليه السّلام را در سمت راست خود مي‏نشانيد.

روزي به مأمون خبر دادند كه:

مردي از صوفيان دزدي كرده است. امر كرد تا وي را احضار نمايند. چون به وي نگاه كرد، ديد مردي است ژوليده درهم رفته و شكسته، و در پيشانيش ميان دو چشمش آثار سجود است.

مأمون گفت: بد است كه اين آثار جميله در كسي باشد كه اين فعل قبيح از او سر زده باشد، آيا تو را به دزدي نسبت داده‏اند، با اين آثار نيكوئي كه من در ظاهرت مي‏نگرم؟!

مرد صوفي گفت: من دزدي را از روي اضطرار انجام دادم نه از روي اختيار، هنگامي كه تو مرا از حقّي كه خداوند برايم از خُمْس و فَيْ‏ء معيّن كرده است محروم نموده‏اي؟!

مأمون گفت: تو چه حقّي در خمس و فيْ‏ء داري؟!

صوفي گفت: خداوند عزّ و جلّ خمس را به شش قسمت نموده است و گفته است:

و فيْ‏ء را بر شش قسمت نموده است، و خداي عزّ و جلّ گفته است:

وَ مَا أفَاءَ اللهُ عَلَي رَسُولِهِ مِنْ أهْلِ الْقُرَي فَلِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِي الْقُرْبَي وَ الْيَتَامَي وَ الْمَسَاكِينِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ كَيْ لَا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الاغْنِيَاءِ مِنْكُمْ. (حشر:59):

«و آن بهره و نصيبي را كه خداوند از اهل بلاد و قريه‏ها به پيامبرش مي‏دهد اختصاص به خدا و به رسول خدا و به اهل قرابت با رسول خدا و يتيمان و مسكينان و در راه واماندگان دارد، براي آنكه در ميان بي نيازان از شما دست به دست نگردد.»

صوفي گفت: به علت آنكه تو مرا منع كردي در حالي كه من ابن السَّبيل مي‏باشم، در راه وامانده‏ام، و مسكين هستم، چيزي ندارم و از حَمَله قرآن كريم هستم! "

مراد از يتيمان و مسكينان و در راه واماندگان در آيه خمس و در آيه في‏ء يتيمان و مسكنيان و در راه واماندگان از آل رسول الله مي‏باشند به قرينه الف و لام چرا كه در أمثال اين مواضع عوض از مضاف اليه مي‏آيد. و مثل اينكه گفته باشد:

للّه و لرسوله و لذي قرباه و يتاماهم و مساكينهم و ابن سبيلهم .فعليهذا حقّي در خسم و في‏ء براي عامّه مسلمانان نيست. و آنچه را كه اين مرد صوفي ذكر كرده است بنابر مذهب فقهاء عامّه مي‏باشد چون مي‏گويند: براي فقراء مسلمين و أيتام مسلمين و أبناءسبيل مسلمين است نه خصوص آن افراد از آل رسول اكرم صلّي الله عليه و آله و سلّم."

مأمون به او گفت: من چگونه به واسطه اين افسانه سرائيها و أساطير تو، حَدِّي از حدود خدا و حكمي از احكام او را تعطيل كنم درباره دزدي كه سرقت نموده است؟!

صوفي گفت: اوَّل ابتداء به خودت كن، و آن را تطهير نما، سپس غير خودت را تطهير كن! اوَّلًا حدِّ خدا را بر خودت جاري نما پس از آن بر غير خودت!

مأمون رو كرد به حضرت امام رضا عليه السّلام و گفت: چه مي‏گويد؟!

حضرت فرمود: او مي‏گويد: تو دزدي كرده‏اي تا او دزدي كرده است!

مأمون به شدَّت خشمگين شد و به صوفي گفت: سوگند به خدا دستت را مي‏برم!

صوفي گفت: چگونه دستم را مي‏بري با وجودي كه تو غلام من هستي‏

مأمون گفت: اي واي بر تو! من از كجا غلام تو شده‏ام؟!

صوفي گفت: به سبب آنكه مادرت را از اموال مسلمين خريداري كرده‏اند. بنابراين تو غلام جميع مسلمين مي‏باشي چه در مشرق و چه در مغرب، تا اينكه تو را آزاد نمايند، و من تو را آزاد نكرده‏ام!

از اين گذشته تو جميع خمس را بلعيده‏اي، و به آل رسول حقّشان را نداده‏اي، و به من و نظيران من حقّمان را أدا ننموده‏اي!

و أيضاً از اين گذشته مرد خبيث را قدرت نيست كه بتواند همانند خودش خبيثي را تطهير كند.

حتماً بايد تطهير به دست شخص طاهري تحقّق پذيرد. و كسي كه بر او حدّ لازم آمده باشد نمي‏تواند حدّ بر غير جاري كند مگر آنكه اوَّلًا ابتداء به خود نمايد. آيا نشنيده‏اي كه خداوند عزّ و جلّ مي‏گويد:

مأمون رو كرد به حضرت امام رضا عليه السّلام و گفت: نظريّه شما درباره وي چيست؟!

امام رضا عليه السّلام فرمود: خداوند جلّ جلاله به محمد صلّي الله عليه و آله و سلّم مي‏فرمايد:

و آن عبارت است از حجّتي كه به جاهل مي‏رسد. بنابراين جاهل با جهلش آن را مي‏فهمد همان طور كه عالم با علمش مي‏فهمد. و دنيا و آخرت با حجّت قيام دارند. و اين مرد صوفي با برهان و دليل، حجّت آورده است.

مأمون امر كرد تا صوفي را رها كردند، و خودش از مردم كناره گرفت، و به امر امام رضا عليه السّلام مشغول شد تا وي را سمّ داده به شهادت رسانيد. و او فَضْل بن سَهْل و جماعتي ديگر از شيعيان را نيز كشته بود:

صدوق رضي الله عنه گويد: اين حديث به طوري كه من حكايت كرده‏ام روايت گرديده است، و من عهده دار صحَّتش نمي‏باشم.

(عيون أخبار الرّضا» ج 2 ص 237 و ص 238 و «علل الشرايع» ج 1 ص 228 و «بحار الانوار» طبع حروفى ج 49، ص 288 تا ص 290).

نويسنده:‌  غلامرضاساجدي راد/ پژوهشگرحوزه

ولايتعهدي امام رضا(ع) و نقلهاي تاريخي‏

يكي ازنكات مهم زندگاني امام رضا عليه آلاف التحيه والثناء مسأله ولايتعهدي آنحضرت است كه شهيد مطهري دراين رابطه مي فرمايند:

در اخبار و روايات ما- يعني در نقلهاي تاريخي كه از طريق علماي شيعه رسيده است - نه رواياتي كه بگوييم از ائمه نقل شده است- مثل آنچه كه شيخ مفيد در كتاب ارشاد نقل كرده و آنچه- از او بيشتر- شيخ صدوق در كتاب عيون اخبار الرضا نقل كرده است، مخصوصاً در عيون اخبار الرضا نكات بسيار زيادي از مسأله ولايتعهد حضرت رضا هست، و من قبل از اين كه به اين تاريخهاي شيعي استناد كرده باشم، در درجه اول كتابي از مدارك اهل تسنن را مدرك قرار مي‏دهم و آن، كتاب مقاتل الطالبيّين ابوالفرج اصفهاني است.

ابوالفرج اصفهاني از اكابر مورخين دوره اسلام است. او اصلًا اموي و از نسل بني اميه است، و اين از مسلّمات مي‏باشد. در عصر آل بويه مي‏زيسته است و چون ساكن اصفهان بوده به نام «ابوالفرج اصفهاني» معروف شده است.

اين مرد، شيعه نيست كه بگوييم كتابش را روي احساسات شيعي نوشته است، مسلّم سنّي است؛ و ديگر اينكه يك آدم خيلي باتقوايي هم نبوده كه بگوييم روي جنبه‏هاي تقوايي خودش مثلًا تحت تأثير [حقيقت ماجرا] قرار گرفته است. او صاحب كتاب الاغاني است. «اغاني» جمع «اغنيّه» است و اغنيه يعني آوازها. تاريخچه موسيقي را در دنياي اسلام- و به تناسب تاريخچه موسيقي، تاريخچه‏هاي خيلي زياد ديگري را- در اين كتاب كه ظاهراً هجده جلد بزرگ است بيان كرده است.

مي‏گويند صاحب بن عُبّاد- كه معاصر اوست- هرجا مي‏خواست برود، يك يا چند بار كتاب با خودش مي‏برد، وقتي كتاب‏ ابوالفرج به دستش رسيد گفت: «من ديگر از كتابخانه بي‏نيازم».

اين كتاب آنقدر جامع و پرمطلب است كه با اينكه نويسنده‏اش ابوالفرج و موضوعش تاريخچه موسيقي و موسيقيدانهاست افرادي از محدثين شيعه از قبيل مرحوم مجلسي و مرحوم حاج شيخ عباس قمّي مرتب از كتاب اغاني ابوالفرج نقل مي‏كنند.

گفتيم ابوالفرج كتابي دارد كه از كتب معتبره تاريخ اسلام شمرده شده به نام «مقاتل الطالبيّين» تاريخ كشته شدن‏هاي بني ابي طالب (اولاد ابي طالب).

او در اين كتاب، تاريخچه قيامهاي علويين و شهادتها و كشته شدن‏هاي اولاد ابي طالب اعم از علويين و غيرعلويين را- كه البته بيشترشان علويين هستند- جمع آوري كرده است كه اين كتاب اكنون دردست است. در اين كتاب حدود ده صفحه را اختصاص داده به حضرت رضا، و جريان ولايتعهدي حضرت رضا را نقل كرده، كه وقتي ما اين كتاب را مطالعه مي‏كنيم مي‏بينيم با تاريخچه‏هايي كه علماي شيعه به عنوان «تاريخچه» نقل كرده‏اند خيلي وفق مي‏دهد؛ مخصوصاً آنچه كه در مقاتل الطالبيّين آمده با آنچه كه در ارشاد مفيد آمده- ايندو را با هم تطبيق كرديم- خيلي به هم نزديك است، مثل اين است كه يك كتاب باشند، چون گويا سندهاي تاريخي هر دو به منابع واحدي مي‏رسيده است. بنابراين مدرك ما در اين مسأله تنها سخن علماي شيعه نيست.

حال برويم سراغ انگيزه‏هاي مأمون، ببينيم مأمون را چه چيز وادار كرد كه اين موضوع [را مطرح كند؟]

آيا مأمون واقعاً به اين فكر افتاده بود كه كار را به حضرت رضا واگذار كند كه اگر خودش مرد يا كشته شد خلافت به خاندان علوي و به حضرت رضا منتقل شود؟

اگر چنين اعتقادي داشت آيا اين اعتقادش تا نهايت امر باقي ماند؟

در اين صورت بايد قبول نكنيم كه مأمون حضرت رضا را مسموم كرده، بايد حرف كساني را قبول كنيم كه مي‏گويند حضرت رضا به اجل طبيعي از دنيا رفتند. از نظر علماي شيعه اين فكر كه مأمون از اول حسن نيت داشت و تا آخر هم بر حسن نيت خود باقي بود مورد قبول نيست. بسياري از فرنگيها چنين اعتقادي دارند، معتقدند كه مأمون واقعاً شيعه بود، واقعاً معتقد و علاقه‏مند به آل علي بود.

مأمون و تشيع‏

مأمون عالمترين خلفا و بلكه شايد عالمترين سلاطين جهان است. در ميان‏ سلاطين جهان شايد عالمتر، دانشمندتر و دانش دوست‏تر از مأمون نتوان پيدا كرد. و در اينكه در مأمون تمايل روحي و فكري هم به تشيع بوده باز بحثي نيست، چون مأمون نه تنها در جلساتي كه حضرت رضا شركت مي‏كردند و شيعيان حضور داشتند دم از تشيع مي‏زده است، در جلساتي كه اهل تسنن حضور داشته‏اند نيز چنين بوده است.

«ابن عبد البِر» كه يكي از علماي معروف اهل تسنن است اين داستاني را كه در كتب شيعه هست، در آن كتاب معروفش نقل كرده است كه:

روزي مأمون چهل نفر از اكابر علماي اهل تسنن در بغداد را احضار مي‏كند كه صبح زود بياييد نزد من. صبح زود مي‏آيد از آنها پذيرايي مي‏كند، و مي‏گويد من مي‏خواهم با شما در مسأله خلافت بحث كنم. مقداري از اين مباحثه را آقاي [محمدتقي‏] شريعتي در كتاب خلافت و ولايت نقل كرده‏اند. قطعاً كمتر عالمي از علماي دين را من ديده‏ام كه به خوبي مأمون در مسأله خلافت استدلال كرده باشد؛ با تمام اينها در مسأله خلافت اميرالمؤمنين مباحثه كرد و همه را مغلوب نمود.

در روايات شيعه هم آمده است، و مرحوم آقا شيخ عباس قمي نيز در كتاب منتهي الآمال نقل مي‏كند كه:

شخصي از مأمون پرسيد كه تو تشيع را از چه كسي آموختي؟

گفت: از پدرم هارون.

مي‏خواست بگويد پدرم هارون هم تمايل شيعي داشت. بعد داستان مفصلي را نقل مي‏كند، مي‏گويد پدرم تمايل شيعي داشت، به موسي بن جعفر چنين ارادت داشت، چنين علاقه‏مند بود، چنين وچنان بود، ولي در عين حال با موسي بن جعفر به بدترين شكل عمل مي‏كرد. من يك وقت به پدرم گفتم تو كه چنين اعتقادي درباره اين آدم داري پس چرا با او اين‏جور رفتار مي‏كني؟ گفت: الْمُلْكُ عَقيمٌ (مثلي است در عرب) يعني مُلك فرزند نمي‏شناسد تا چه رسد به چيز ديگر. گفت:

پسرك من! اگر تو كه فرزند من هستي با من بر سر خلافت به منازعه برخيزي، آن چيزي را كه چشمانت در او هست از روي تنت برمي‏دارم، يعني سرت را از تنت جدا مي‏كنم.

پس در اينكه در مأمون تمايل شيعي بوده شكي نيست، منتها به او مي‏گويند «شيعه امام كُش».

مگر مردم كوفه تمايل شيعي نداشتند و امام حسين را كشتند؟!

و در اين كه مأمون مرد عالم و علم دوستي بوده نيز شكي نيست و اين سبب شده كه بسياري‏ از فرنگيها معتقد بشوند كه مأمون روي عقيده و خلوص نيت، ولايتعهد را به حضرت رضا تسليم كرد و حوادث روزگار مانع شد، زيرا حضرت رضا به اجل طبيعي از دنيا رفت و موضوع منتفي شد. ولي اين مطلب البته از نظر علماي شيعه درست نيست، قرائن هم برخلاف آن است. اگر مطلب تا اين مقدار صميمي و جدي مي‏بود عكس العمل حضرت رضا در مسأله قبول ولايتعهد به اين شكل نبود كه بود. ما مي‏بينيم حضرت رضا قضيه را به شكلي كه جدي باشد تلقي نكرده‏اند.

(مطهري،1387ج18صص119-117)

نويسنده: غلامرضاساجدي راد / پژوهشگرحوزه

دوران امامت حضرت رضا(ع)

حضرت رضا عليه السلام در سال 183 هجري قمري عهده‌دار امامت شد و مدّت امامتش بيست سال به‌طول انجاميد. دوران امامت پيشواي هشتم از نظر سياسي و فرهنگي از اهميّت و حساسيّت خاصي برخوردار بود. روند تحولات سياسي و فرهنگي جامعه اسلامي در اين مقطع بگونه‌اي بود كه افكار عمومي را بيش از پيش متوجه مكتب اهل بيت عليهم السلام مي‌كرد.

شرايط سياسي

هارون، خليفه مقتدر عباسي مي‌پنداشت پس از به شهادت رساندن موسي بن جعفر عليه السلام اوضاع سياسي بر وفق مراد او پيش خواهد رفت و باقي مانده مخالفان حكومت از سرگذشت امام كاظم عليه السلام عبرت گرفته تسليم خواهند شد، ولي برخلاف پندار وي، كشور اسلامي در سالهاي آخر زمامداري هارون دستخوش ناآرامي‌ها و شورش‌ها گرديد و از هر جا صداي مخالفت و اعتراض برخاست؛ از حجاز و عراق گرفته تا ماوراءالنهر، سمرقند، خراسان، سيستان، آذربايجان و شام؛ همه جا از گسترش جوّ ناامني و بي‌ثباتي سياسي در جامعه و آبستن آن براي تحولات جديد خبر مي‌داد.

نارضايتي و كشمكش حتي به درون دربار راه يافت. برخورد خصمانه و دور از انتظار هارون با برمكيان و كشتن و به زندان افكندن سران آنان، زنگ خطر را براي همه چاكران به صدا درآورد و دلسردي و نفرت آنان را نسبت به هارون بيشتر كرد. بگونه‌اي كه خليفه احساس مي‌كرد همه اطرافيان انتظار مرگ او را مي‌كشند.

شرايط فرهنگي

سياست درهاي باز عباسيان بويژه مأمون در زمينه مسائل فرهنگي، دانشمندان و صاحب‌نظران را از نقاط مختلف جهان راهي مركز خلافت اسلامي كرد و موجب بروز شبهه‌ها و ابهام‌هاي زيادي در اعتقادات مسلمانان گشت. بحث‌هاي كلامي از سوي جريان‌هاي گوناگون فكري به سرعت رو به رشد و توسعه نهاد و در هر زمينه نظري پديد آمد.

موضوع امامت در كنار بحث توحيد و عدل از مباحث جنجال‌برانگيز محافل علمي آن عصر بود. محدوديّت‌هايي كه عباسيان براي شيعيان و نيز پيشوايان آنان ايجاد كرده بودند، دسترسي ايشان را به امامان عليهم السلام براي فراگيري اعتقادات صحيح، با مشكلاتي مواجه كرده بود.

علاوه بر اين، اختلافات و كشمكش‌هاي جديد بر سر مسأله امامت، از سوي برخي شيعيان و ياران موسي بن جعفر عليه السلام برآشفتگي اوضاع فرهنگي جامعه اسلامي مي‌افزود.

پس از شهادت امام كاظم عليه السلام ميان شيعيان در مسأله امامت دو نظر پيدا شد:

بيشتر شيعيان به امام رضا عليه السلام روي آورده و به امامتش گردن نهادند؛ ولي تعداد اندكي در امامت موسي بن جعفر عليه السلام توقف كرده، آن حضرت را در سلسله امامت، آخرين فرد پنداشتند. اين افراد «واقفيّه» و «ممطوره»  نام گرفتند.

مورخان، عامل اصلي پيدايش واقفيّه را مال دوستي و دنياپرستي سران اين فرقه انحرافي دانسته و نوشته‏اند:

امام كاظم عليه السلام تعدادي از ياران خود را مأمور جمع‏آوري اموال و وجوه شرعي كرده بود. با طولاني شدن مدت زنداني آن حضرت اموال زيادي نزد اينان گرد آمد. هنگامي كه آن بزرگوار به شهادت رسيد امام رضا عليه السلام از آنان خواست اموالي را كه نزد خود دارند به وي تحويل دهند.

بعضي از وكلا براي تصاحب اموال گرد آمده، دين خود را به دنيا فروختند و در پاسخ به خواسته امام زمانشان، منكر رحلت امام كاظم شدند. چهره‏هاي برجسته جريان انحرافي واقفيّه عبارتند از: زياد بن مروان قندي، علي بن ابي حمزه بطائني، عثمان بن عيسي رواسي و احمد بن ابي بِشْر سرّاج.

افكار انحرافي بنيان‏گذاران مكتب وقف كه برخي از آنان از چهره‏هاي سرشناس و نزديك به امامان عليهم السلام بودند، پيامدهاي ناگواري در جامعه شيعي بر جاي گذاشت كه‏ كمترين آن، تضعيف جايگاه امامت، ايجاد اختلاف ميان مسلمانان و مشغول ساختن افكار عمومي به مسائل انحرافي و غفلت از نيرنگ هاو توطئه‏هاي اساسي دشمن و مشغول ساختن بخشي از وقت پيشواي هشتم جهت پاسخگويي به شبهات واقفيّه و برملا كردن چهره‏هاي شيطاني آنان بود. از اين رو، امامان عليهم السلام از اين جريان به فتنه تعبير كرده‏اند.

 نويسنده: غلامرضاساجدي راد / پژوهشگر حوزه

امام رضا(ع) كيست؟

 هشتمين پيشواي شيعيان در يازدهم ذيقعده، سال 148 هجري در مدينه متولد شد. امام صادق عليه السلام پيش از ولادت نواده خويش، بارها از وي به‌عنوان عالم آل محمّد صلي الله عليه و آله ياد كرده آرزوي درك وجود او را مي‌نمود.

نام وي علي، كنيه‌اش ابوالحسن و مشهورترين لقب‌هايش رضا است كه از سوي پيامبر صلي الله عليه و آله و موسي بن جعفر عليه السلام به وي داده شده و بيانگر آن است كه آن حضرت در آسمان، مرضيّ خدا و در زمين، پسنديده رسول خدا صلي الله عليه و آله و امامان پس از آن حضرت است.

مادر حضرت رضا عليه السلام نجمه نام داشت كه امّ‌البنين، تُكتَم و خيزران نيز خوانده مي‌شد. وي همراه بردگان از آفريقا به مدينه آورده و توسط موسي بن جعفر از برده فروش خريده شد و بدين وسيله به بيت امامت راه يافت و افتخار همسري پيشواي هفتم را پيدا كرد.

پيشواي هشتم به زيور اخلاق فردي و اجتماعي آراسته بود و در معاشرت با افراد مختلف با رفتار و برخوردهاي سازنده خويش، درس‌هاي آموزنده‌اي به همگان مي‌داد.

وي به همه انسان‌ها اعم از آزاد و برده، سفيد و سياه، ارج مي‌نهاد، با سياهان بر يك سفره مي‌نشست، با خدمتكاران انس داشت و در مواقع لازم با تذكرات لازم، ياران خويش را از فرو افتادن در دام فساد و انحراف بازمي‌داشت و در صورت بي‌توجهي و اصرار بر خلاف، آنان را طرد مي‌كرد تا كارهاي خلاف ايشان به حساب آن حضرت گذاشته نشود به عنوان نمونه مي‌توان تذكرات، انتقادات و موضع‌گيري‌هاي امام را در برابر برادرش زيد و برادرزاده‌اش محمد بن جعفر نام برد.

امام رضا عليه السلام به همان اندازه كه نسبت به مستضعفان و زيردستان مهربان و متواضع بود در رويارويي با مستكبران و طاغوت‌هاي زمان خود بي‌اعتنايي مي‌كرد.

برخورد تحقيرآميز آن حضرت با فضل بن سهل وزير مأمون شاهد گوياي اين سيره امام عليه السلام است:

فضل به حضور امام رسيد، مدتي بر سر پا ايستاد و حضرت به وي اعتنايي نكرد تا آن كه سر بلند كرد و فرمود: چه كار داري؟ گفت: سرور من! اين نامه‌اي است كه مأمون براي من نوشته است و شما كه وليعهد هستيد شايسته است كه همسان با عطاياي خليفه مرا مشمول بخشش‌هاي خويش سازيد.

امام دستور داد نامه را بخواند.

فضل همچنان كه ايستاده بود نامه را خواند.

حضرت فرمود: اگر تقوا پيشه كني همانند آنچه در اين نامه آمده ما نيز به تو مي‌دهيم.

حدود دو سوّم از عمر امام رضا عليه السلام پيش از امامت آن حضرت سپري شد. متأسفانه از فعّاليّت‌هاي آن بزرگوار در اين مقطع جز چند رويداد چيزي در دسترس نيست.

در يك نگاه، مقطع 35 ساله ياد شده دوران رنج و محنت آن حضرت بود؛ زيرا از يك سو به چشم خود مي‌ديد كه آل علي عليه السلام و پيروان ائمه عليهم السلام به جرم اعتقاد به امامت پدر بزرگوارش گروه گروه گرفتار چنگال ستم حكمرانان عباسي شده و به دست آنان شهيد مي‌شوند. از سوي ديگر بسياري از شيعيان بر اثر دسترسي نداشتن به امام زمانشان و تبليغات سوء جيره خواران دستگاه خلافت، در مسأله امامت دچار شك شده‌اند.

جريان دستگيري و گرفتاري‌هاي پي در پي پدر بزرگوارش و در نهايت شهادت مظلومانه آن حضرت بيش از پيش فرزند موسي بن جعفر عليه السلام را آزرده‌خاطر ساخت و خشم و نفرت او را نسبت به مسببان اين جنايت بزرگ برانگيخت.

نويسنده:‌  غلامرضاساجدي راد / پژوهشگر حوزه